Feijóo apaga o facho da ciencia

[Velaquí o meu artigo que acaba de saír publicado na revista Tempos Novos (n. 177, febreiro), xunto cun dossier máis amplo sobre a ciencia en Galiza e a crise: "A ciencia, cercada. Entre a miseria e o éxodo"] 

Son anos de grandes dificultades económicas e orzamentarias e son estes precisamente os anos nos que se poñen a proba a vontade, audacia e prioridades estratéxicas dos gobernos e tamén dos países. Todos os datos e todas as informacións indican unha  profunda deterioración do gasto en investigación e en I+D nestes tres últimos anos. Os últimos datos publicados polo INE revelan unha caída do gasto en I+D en Galiza dun 9,1% en 2009 e 2010. Uns 53 millóns de euros menos en apenas dous anos. Caída que afecta tanto ás empresas como ás universidades. O esforzo en I+D baixou dun xa exíguo 1,04% a un 0,96% do PIB; expresado doutro xeito, pasamos de gastar 213 euros per capita en 2008 a 194 euros en 2010. Os datos máis fragmentarios dos que podemos dispoñer neste momento indican que no ano 2011 prodúcese unha deterioración aínda máis marcada e todo apunta a que 2012 vai ser aínda moito peor, porque se van esgotando proxectos plurianuais concedidos en anos anteriores e, en cambio, en 2011 a Xunta de Galicia xa nin tan sequera realizou convocatoria de proxectos de I+D nin de persoal de apoio á investigación. Nin poucos nin moitos, ningún. Isto unido aos considerábeis recortes dos fondos estatais está facendo que moitos laboratorios, moitos grupos e moitos investigadores vaian esgotando os recursos que viñan arrastrando de anos anteriores e van véndose abocados a reducir actividade e prescindir de investigadores –ou precarizándoos aínda máis.

As luces de alarma xa se acenderon no ano 2010, agraváronse cun bó número de despidos ou non renovacións de contratos en 2011 e albíscanse novos recortes de persoal neste ano e no vindeiro.

Abonde como exemplo do alarmante deterioro os datos de evolución de investigadores contratados na Universidade de Santiago: nos tres últimos anos (de 2008 a 2011) suprimíronse 308 investigadores e técnicos de investigación. A maioría deles (137) no ano 2011: 119 como consecuencia das reducción das diferentes convocatorias públicas de contratos predoutorais (82), posdoutorais (36) e técnicos (18); os outros 18 como consecuencia da reducción de persoal con cargo a contratos de investigación e convenios. Unha parte deles eran contratos que remataban a 31 de decembro de 2011 e que, polo tanto, neste momento xa non están. Fronte ao que a opinión mediática puidera facer pensar non é so un problema dos 17 Investigadores Parga Pondal ou Ramón y Cajal senón que se trata dun problema de moita maior envergadura da que estes son apenas a punta do iceberg. Trátase tamén deses outros 110 investigadores predoutorais, posdoutorais e técnicos que xa desapareceron dos laboratorios e gabinetes universitarios durante o último ano. 

Podería dicirse que a situación vai aproximándose a pasos acelerados ao que pode ser un auténtico colapso do sistema de investigación nos dous próximos anos, de non mediar un golpe de temón radical na política autonómica e central, que todo apunta que de seu non vai producirse precisamente nesa dirección.

Con estes datos e estes feitos imos entrando no último ano da lexislatura con Feijóo á fronte da Xunta de Galiza. O balance que podemos facer da executoria no campo da ciencia e a innovación non pode ser máis decepcionante e preocupante. Tanto polo que xa ocorreu até o momento como polo que está previsto que aconteza no que resta de exercicio.

Galiza no contexto español

Os datos do INE poñen en evidencia que o recorte do esforzo en I+D foi moito máis intenso en Galicia que na maioría das CCAA. Como consecuencia o noso esforzo en I+D (0,96%) retrocede e volve situarse moi lonxe da media estatal (1,39%), a unha distancia sideral a respecto de Madrid, País Vasco ou Navarra que oscilan ao redor do 2%; tan só superamos a Baleares, Canarias, Murcia, Castela A Mancha e Extremadura, os páramos da ciencia e a innovación ibérica. Nestes anos mesmo nos adiantaron Andalucía, Aragón, Asturias e Cantabria. Iso significa, en esencia, que ningunha outra CCAA foi tan lonxe como nós á hora de cargar na I+D a espada da austeridade.

E non é que o resto do estado español sexa precisamente un espello no que mirarse. Para percatarse non hai máis que ver os pobres resultados de posición e evolución que pon en evidencia o Informe de Innovación da Unión 2011 (Innovation Union Scoreboard-IUS). De feito, no acto de presentación deste informe en Bruxelas, o pasado dia 7 de febreiro, a Comisaria do ramo, Geoghegan-Quinn, non aforrou unha sonada reprimenda ao estado español por ir tan lonxe nos recortes para I+D e innovavión, afirmando explicitamente –o que non é moi usual na diplomacia comunitaria- que ese era un camiño completamente equivocado.

Isto resulta especialmente grave e preocupante se temos en conta que Galiza está entre o “selecto” grupo de CCAA que ten á súa disposición o Fondo Tecnolóxico 2007-2013, dotado con 300 millóns de euros concedidos pola UE e xestionado polo CDTI, que está orientado exclusivamente para as rexións converxencia (ou obxectivo 1), é dicir, para Galiza, Extremadura e Andalucía.

O que acontece con este fondo é grave, por non dicir escandaloso, porque o vindeiro ano 2013 remata o seu período de vixencia e Galiza está desaproveitando irresponsabelmente eses fondos únicos e estraordinarios. É -case habería que dicir foi- unha oportunidade perdida –ou moi infraaproveitada- xusto dun fondo que pola súa orientación podería ser clave e estratéxico para renovar a capacidade científico-tecnolóxica e o tecido produtivo do noso país. O certo é que ese desaproveitamento deriva tanto dunha clamorosa falla de iniciativa da Xunta de Galicia como da súa miopía á hora de aplicar -tamén neste ámbito- unha política de recortes que impide dispoñer do 30% necesario para cofinanciar os proxectos que se acollen ao Fondo Tecnolóxico, como ocorre con outros fondos europeos. A verdade é que este é un exemplo paradigmático das nefastas consecuencias dunha pitoña política de recortes que ten uns efectos multiplicadores desastrosos. Cada euro que se substrae no orzamento autonómico para I+D implica que se perden outros 2,2 euros de fondos tecnolóxicos europeos, por non aportar o cofinanciamento requirido.

A mesma valoración cabería facer da miope estratexia das empresas que neste periodo reducen os seus gastos en I+D, diminuíndo tamén a súa capacidade para beneficarse dese fondo.

O dobre estrangulamento da investigación

O parón e retroceso da actividade científica nas universidades galegas ven por dúas vías diferentes. Por un lado, a caída de recursos nas convocatorias de proxectos de investigación e de recursos humanos e, por outro lado, a imposición dunha insidiosa “taxa de reposición cero” que obriga a amortizar todas as prazas que quedan vacantes por xubilación ou baixa e que afectan tanto á docencia como á investigación. A primeira vía de retallo, o recorte das axudas, é obvio e explícito porque se reflicte nas partidas orzamentarias correspondentes. O segundo é un método máis sibilino pero de consecuencias igualmente graves que se traduce nunha mingua continua dos cadros de persoal docente e investigador. Na medida en que iso se converte nun criterio estrutural nas universidades –ao igual que na Administración e outros niveis de ensino medio- vai ir provocando un diezmo progresivo do seu persoal, reducindo capacidade tanto para a investigación como para a docencia. O ano pasado a taxa de reposición era do 10% (por cada dez xubilacións podía crearse unha praza) pero o primeiro real decreto de axustes do Goberno de Rajoy puxo a guillotina na “reposición cero”, criterio que de continuar co plan de axuste anunciado diante de Bruxelas prolongarase durante varios anos. Este proceso pode adquirir niveis realmente estranguladores se temos en conta que, por razóns históricas, unha grande parte do persoal das universidades está en idades próximas á xubilación e non poderá ser remprazado por seiva nova. Especialmente na Universidade de Santiago, porque as outras dúas universidades ao ser máis novas teñen un persoal algo máis xove.

A reducción do orzamento para as universidades, en xeral, e para investigación, en particular, foi moi intensa no exercicio 2010 e 2011, facendo que algunhas das convocatorias de axudas anuais non chegaran xa a publicarse. O peche de exercicio 2011 a altura de setembro deixou moitos dos recursos orzamentados sen executar. No orzamento para 2012 contempláse tamén unha importante redución que posiblemente se fará maior unha vez que se revise o orzamento autonómico, despois de que o Goberno central aprobe o seu no mes de marzo.

Máis alá das cifras compre facer algunha reflexión para entender até que punto o parón e retroceso no esforzo investigador é un moi mal negocio para o país. É o mellor exemplo de como a falsa virtude da austeridade pode ser un pecado mortal que leva o país á condea por largo tempo.

O investimento en investigación e en formación das novas xeracións é un tipo de gasto moi particular non só pola importancia do seu impacto a curto prazo e por ser crucial para o futuro do país, senón por ser un proceso de creación de recursos e capacidades que se extende ao largo dun lapso de tempo moi prolongado de xeito que a interrupción dese proceso non só ten efectos inmediatos senón que corta unha secuencia que destrue todo o esforzo feito até entón. A creación de ciencia é o mesmo que a creación de investigadores de xeito que cando cortamos a carreira dun investigador destruimos un potencial e, ademais, estragamos o esforzo feito para formalo e para dotalo de medios e para apoiar a súa actividade investigadora até ese momento.

Un investigador empeza por realizar a súa formación especializada e a súa tese de doutoramento; é un longo proceso que require, segundo as ramas, entre catro e seis anos. A partir de aí ven o periodo máis fértil de publicacións e outras investigacións novedosas, engrandecemento das equipas, etc. Se cortamos esa carreira no segundo, terceiro, cuarto ou quinto ano estaremos cortando a traxectoria e estragando todo o esforzo –económico e humano- feito até entón. Pero algo análogo podemos dicir se interrumpimos a súa consolidación unha vez que rematou a súa tese, sexa no eido da investigación ública ou no eido empresarial. Para velo máis claro podemos facer un símil cunha construcción: sería o mesmo que cando deixamos un edificio a medio facer porque se acaba o orzamento pero se neste caso queda a obra nun punto que pode retomarse cando volvamos ter medios, no caso do investigador e a formación a paralización ten o mesmo efecto que se desmantelaramos e aterraramos tamén toda a obra feita. É dicir a paralización neste caso implica non só parar de construír senón tamén achatarrar o xa construído. Que dúbida cabe que, ademais de estragar e achatarrar riqueza social en forma de coñecemento inutilizado, os suxeitos pacientes neste caso son persoas e familias estragadas, carreiras persoais frustradas e vidas tronzadas.

Obviamente, un xestor público responsábel ten que saber iso e ten que telo en conta desde o principio. Por iso debe ter moi claros os criterios e obxectivos en base aos que selecciona aos investigadores que van dar comezo a ese longo e costoso percorrido. Ten que ter en conta tanto a calidade curricular como os campos científicos que realmente a sociedade ou as institucións precisan reforzar. Non facelo asi pode ser non só un desvalde de recursos públicos finalmente insostíbel senón un ticket cara a frustración profesional. Compre, polo tanto, tomar as decisións non a cegas senón priorizando as áreas que poidan responder a necesidades da sociedade, do tecido produtivo realmente existente no país, daquelas nas que haxa apostas estratéxicas claras e sólidas de cara ao futuro ou daquelas nas que haxa necesidades docentes futuras nas propias universidades ou noutros centros de investigación.

O bluff neoliberal: da burbulla ao colapso

O golpe ao sistema de investigación está sendo demoledor. A crise e, sobre todo, a desatinada resposta que os gobernos lle están dando, está sendo a causa e disculpa do radical recorte de recursos para universidades e investigación. Pero sería autoenganarse se dixeramos que todo é causado pola crise. Hai outros ventos que veñen soplando de bastante atrás, que xa viñan tendo efectos antes da crise e que agora, aproveitandoa, se impoñen con total radicalidade. A presión sobre o orzamento público para universidades ven desde que a fins dos anos noventa se impulsa a reforma das universidades para impoñer titulacións máis cortas (tres ou catro anos fronte aos cinco das licenciaturas) e reducir o financiamento público efectivo en investigación. É nese cadro cando o habitual apoio a investigación mediante “subvencións” foi pouco a pouco substituido por “créditos rembolsábeis”, o famoso e controvertido Capítulo VIII dos Orzamentos. Esa vía de financiamento “ficticio” da I+D (ficticio porque deste xeito o destinatario, p.e. a universidade, está endebedándose) era de uso marxinal até 1996, ano en que o Goberno de Aznar decide facer enxeñería financeira e converter os créditos na vía de inflar uns programas de apoio á I+D (en particular a militar) que encubrian un escaso esforzo real implementado polas vías de financiamento normal (axudas, subvencións e bolsas). En poucos anos os créditos pasaban a representar o 50% do total da Función 46 (I+D). Ese ilusionismo encantou aos seus sucesores no goberno central e xa nunca se apearon del: xa en 2006 o Capítulo VIII (créditos) representaba o 70% da Función 46 (I+D) (ver Vence&Heijs, en Radiografía de la investigación pública en España, Biblioteca Nueva, 2006).

A política de créditos para financiar investimentos e proxectos de I+D forma parte da cultura da burbulla financeira que recorreu toda a economía e a política, sementando a falsa ilusión de que os créditos e o endebedamento son recursos sólidos e definitivos. Iso permitiu unha aparente bonanza na investigación que estaba realmente asentada sobre pés de barro. Unha vez que os periodos de carencia dos créditos rematan e que hai que pagar xuros e devolver o principal dos créditos, as institucións de investigación (CSIC e Universidades) encóntranse de súpeto estranguladas. Ben pensado non é nada sorprendente, como ocorre noutros eidos da economía. É o resultado típico do modelo neoliberal de creación de recursos ficticios do que foron artífices os Gobernos de Aznar e Zapatero e do que foron cómplices necesarios os sucesivos responsables universitarios. A banca foi tamén gran impulsora desa cultura do endebedamento no eido universitario e da investigación. Non en vao os Botín adicaron –e adican- tempo e recursos a cortexar, mimar e adoutrinar aos reitores.

O certo é que deste xeito sustituiuse –e encubriuse- o escaso esforzo real en crear estruturas sólidas de investigación por unha fuga cara adiante asentada en créditos e endebedamento que configurou unha auténtica burbulla de I+D. Un bluff. No canto de avanzar con plans de financiamento ben consolidados nos orzamentos de gastos dos respectivos gobernos e, en consecuencia, con dotacións de cadros de persoal estables e permanentes optouse por unha ficticia política de créditos e endebedamento que cando, co gallo da crise financeira, se interrompe, o que queda é un parón radical no afluxo de recursos e un burato de débedas que estrangula as institucións. As Universidades –especialmente algunhas- teñen a súa cota de responsabilidade por caer na trampa dese ilusionismo financeiro. O problema agrávase cando a medicina que agora aplican os neoliberais que están á fronte da Xunta de Galicia e do Goberno Central non consiste en axudar a enxugar as consecuencias deses instrumentos perversos e inapropiados para financiar o sector público senón que mesmo deciden recortar de xeito drástico os recursos correspondentes aos mecanismos normais e tradicionais de financiamento. Asi cortan hoxe tanto axudas e subvencións para a I+D, como bolsas e contratos para novos investigadores e, o que aínda é máis grave, dotación de profesorado universitario para manter unha calidade docente imprescindíbel para que os graduados universitarios sexan de primeiro nivel. Hoxe por hoxe, nos centros con máis alumnos xa se deixa sentir a carencia de profesorado; o que se traduce en sobrecarga de alumnos e horas de docencia e un escaso marxe para a investigación. Pero o realmente alarmante son as perspectivas de cara o futuro inmediato, estrangulados polo recorte nos programas de I+D e recursos humanos e guillotinados pola taxa de reposición cero. Máis graficamente aínda, como acabaremos se para poder entregar “unha” fotocopia aos alumnos ten que pagala o profesor do seu peto, como nos pasa a min e aos meus colegas?.

Salvo para aqueles que renuncien ao futuro e á dignidade, para todos os demais isto non pode seguir asi. Non é só cousa da crise, é o fracaso dun modelo e, se non hai reacción para preservar o construido, mellorando tamén a xestión, en poucos anos corremos o risco de ter universidades que non só non melloran senón que non serán nin a sombra do que hoxe son.

   

Persoal contratado en I+D na USC. Convocatorias públicas de recursos humanos e proxectos.
 

						Variación % respecto do ano anterior
		2008	2009	2010	2011	2009	2010	2011
Bolseiros FPI	Predoutorais	50	59	66	60	18,0%	11,9%	-9,1%
Bolseiros FPU	Predoutorais	114	128	120	103	12,3%	-6,3%	-14,2%
Contratados FIS	Predoutorais	1	1	1	1	0,0%	0,0%	0,0%
Contratos FPI	Predoutorais	42	46	48	56	9,5%	4,3%	16,7%
Contratos FPU	Predoutorais	85	99	102	111	16,5%	3,0%	8,8%
Contratos predoutorais USC	Predoutorais	29	40	45	40	37,9%	12,5%	-11,1%
María Barbeito	Predoutorais	162	129	133	79	-20,4%	3,1%	-40,6%
Angeles Alvariño	Posdoutorais	39	38	49	25	-2,6%	28,9%	-49,0%
Marie Curie	Posdoutorais	2	4	3	2	100,0%	-25,0%	-33,3%
Juan de la Cierva	Posdoutorais	7	7	13	11	0,0%	85,7%	-15,4%
Parga Pondal	Posdoutorais	91	87	71	63	-4,4%	-18,4%	-11,3%
Ramón y Cajal	Posdoutorais	41	32	24	23	-22,0%	-25,0%	-4,2%
Lucas Labrada	Técnicos	32	38	36	17	18,8%	-5,3%	-52,8%
Isabel Barreto	Técnicos	30	33	47	49	10,0%	42,4%	4,3%
Técnicos de apoio	Técnicos	20	21	23	22	5,0%	9,5%	-4,3%
Total convocatorias RRHH		745	762	781	662	2,3%	2,5%	-15,2%
Persoal I+D a cargo de actividades e proxectos		1586	1485	1379	1361	-6,4%	-7,1%	-1,3%
TOTAL		2331	2247	2160	2023	-3,6%	-3,9%	-6,3%

Nota (28.03.2012): esta táboa contén diversas correccións de datos a respeito da versión publicada en papel e a colocada aquí inicialmente, debido a que, grazas ás advertencias de "anónimo" sobre o número de contratos IPP, foron revisados todos os datos e detectaronse varios erros -sobre todo polos contratos de renovación- nas bases de datos de contratos da OIT da USC, que é a fonte información orixinal e tamén desta que agora publicamos unha vez revisada e corrixida. Disculpas polo erro a todos aqueles -realmente moitas persoas- que accederon a esta páxina e, pola miña parte, só me queda confiar que estes datos sexan finalmente correctos e definitivos. Como pode observarse a corrección dos datos afecta aos valores absolutos dalgunhas categorías pero non, por desgraza, ás tendencias. Grazas a "anónimo" pola súa información e á OIT polo seu esforzo de revisión, que agardo sirva para que valoremos a importancia de contar con bases de datos fiábeis nunha institución de investigación da envergadura da USC.

A precariedade na I+D galega: Gasto en I+D por persoa ocupada en I+D (EXC) en miles de euros. 2010. Fonte INE.