Os grandes buratos da débeda que Krugman parece ignorar

Diante da obscena submisión dos países ás ditaduras das finanzas que poñen contra as cordas as contas públicas e os propios gobernos hai algunhas voces que cifran toda a estratexia para remontar a crise a unha audaz política de creación de diñeiro e aumento da débeda pública. Tal é a recorrente receita de algúns economistas progresistas, entre os que destaca o ben coñecido entre nós Paul Krugman. Sen dúbida, a súa opinión compre lela sempre como a dun economista americano, cunha confianza cega no poder do dólar e da FED, como emisores da divisa clave da economía mundial. Máis alá diso o seu discurso vai ao encontro das receitas máis agresivamente neoliberais. Con todo eu creo que ten unha excesiva confianza na mera aplicación de políticas macroeconómicas activas –tanto monetarias como fiscais- como solución á crise. Do meu ponto de vista non acaba  de comprender -ou non quere asumir- que estamos diante do esgotamento dun modelo e que, en consecuencia, compren transformacións moito máis profundas nas regras de xogo, tanto a nivel interno de cada economía como a nivel global. 
É difícil facerse cargo da envergadura da crise actual ser decatarse do alcance do enorme burato, realmente de dimensións siderais, deixado pola burbulla financeira que se viñera inflando de xeito temerario nas últimas décadas. A expansión continuada desa burbulla realizouse coa posta en circulación dun tipo de produtos financeiros cada vez máis complexos e opacos que permitían crear unha sorte de diñeiro ficticio que na realidade eran compromisos de pago futuros, é dicir, débedas. O sistema financeiro crecentemente desregulado, co visto e prace das autoridades monetarias e dos gobernos,  puxo en marcha todo o enxeño inimaxinábel –enxeñería financeira- para definir activos financeiros e activos financeiros derivados –titulización- que ían engordando a cada paso o volume dos negocios financeiros globais e xeraban unha fabulosa liquidez nos mercados.
A grande burbulla tiña escala global aínda que tiña o seu pulmón nos Estados Unidos. Esa burbulla estaba inflada sobre todo polo poderoso sistema financeiro americano: a grande banca de investimento (Goldman Sachs, Lehman Brothers, Morgan Stanley, Chase Manhattan, Merrill Linch...), a grande banca comercial (Citi, JP Morgan, etc), as grandes aseguradoras (AIG...), os fondos de investimento, fondos especulativos -hedge funds-, fondos de pensións e, pilotando todo o sistema, a Reserva Federal. Pero tamén o resto das finanzas globais formaban parte inevitábel da mesma burbulla. A City de Londres, as grandes prazas financeiras asiáticas, a nutrida rede de paraísos fiscais (máis dun cento), a grande banca de Xapón, Alemaña, Francia, Países Baixos, Estado Español e os respectivos bancos centrais –incluído o Banco Central Europeo desde a súa creación- son, todos eles, elementos clave e activos colaboradores na expansión desa inxente e prolongada burbulla global.
Ese burbulla global foi a que creou as condicións para a creación de múltiples burbullas específicas en diferentes países e en diferentes momentos, unhas arredor dun tipo de sector outras doutro (inmobiliario, puntocom, enerxía, materias primas, alimentos, terras...). Pola súa parte, moitas medidas e políticas específicas en diferentes países pularon pequenas burbullas particulares que, todas en conxunto, contribuíron a reforzar a burbulla global.

Aquí queremos dar conta das diferentes burbullas que dan lugar aos grandes buratos que hoxe succionan e paralizan a nosa economía e, sobre todo, que acabaron absorbendo un volume descomunal dos recursos públicos, disparando o problema da débeda pública e  a solvencia das contas públicas a longo prazo.
É moi importante darse conta que non hai unha única burbulla e unha única causa. Compre ver que hai un pano de fondo que é común –a finanzarización característica do capitalismo neoliberal globalizado- pero tamén é preciso identificar os focos específicos que deron lugar aos grandes buratos actuais. As formas específicas e concretas das burbullas en cada país, os causantes concretos dos buratos e seus beneficiarios. Entre outras cousas porque pode haber algunhas que pasan desapercibidas porque hai moito interese en que non se identifiquen e se poñan a debate público (gasto militar, compensacións ás eléctricas, rescate e axudas á banca...). Dese xeito poderemos identificar mellor os diferentes sectores implicados e tamén os diferentes axentes, políticos e lobbies responsábeis das decisións tomadas no pasado. Esa especificidade dos buratos concretos e dos seus responsábeis é moi relevante tanto para afinar na crítica das medidas concretas dos gobernos como para a loita política e para ofrecer propostas alternativas acaídas e efectivas. De feito, coa chegada de novo do PP ao goberno ben puidera ocorrer que os personaxes clave que sentaron as bases de algunhas desas burbullas anos atrás estean agora regresando de novo aos mesmos lugares para volver activalas. Efectivamente, veremos que algúns “homes empotrados”, deses que fan continuo uso das portas xiratorias, pasando alternativamente de postos directivos de grandes corporacións e lobbies a postos clave de goberno, están agora retornando a postos desde os que no pasado puxeron en marcha regulacións e programas que facilitaron o asalto e saqueo do orzamento público por parte de determinados lobbies empresariais (banca, eléctricas, industria militar, etc). Nalgún caso parece que seguindo ao pé da letra aquela regra básica da novela negra segundo a que o asasino sempre volta ao lugar do crime, como é o caso do novo Ministro de Defensa Pedro Morenés e o seu segundo ou do Ministro de Economía Luís de Guindos.

Pois ben, co obxecto de facérmonos unha idea máis ou menos aproximada da envergadura real dos buratos que están estrangulando a nosa economía e desfondando o orzamento público, empezaremos polo burato global da grande burbulla financeira e logo veremos algúns dos buratos da economía española, en particular daqueles sobre os que se tendeu un mesto pano de silencio, quedando fóra do debate político e mediatico.

1.    O grande burato global: a burbulla financeira e o rescate das finanzas. A escalada da financiarización da economía concrétase nunha importancia cada vez máis rechamante das transaccións financeiras realizanse entre os axentes financeiros (interbancarias) e tan són un 3% das mesmas realizanse con axentes da economía real. Iso da lugar a unha na vertixinosa expansión dos activos financeiros, nun agresivo proceso de enxeñería financeira e titulización. A suma dos activos financeiros derivados e non derivados pasou de representar un 170% do PIB mundial no ano 1980 a representar un 1400% do PIB mundial en 2007, no momento en que estoura a crise (Fonte: McKinsey Global Institute).
En particular os activos financeiros derivados representaban por si sós en 2007 entre un 400% e un 600% do PIB nas principais economías desenvolvidas: 450% do PIB dos EEUU; 550% no caso de Xapón; 570% no caso da UE e no caso concreto do estado español un 550%.
A débeda privada era igualmente moi elevada neses anos. No caso do Estado Español a débeda de bancos, empresas e familias representaba en 2008 aproximadamente o 300% do PIB. A débeda pública, en troques, era apenas un 54% do PIB.

O estourido da burbulla financeira en 2007-2008 da lugar a un vasto programa de rescates bancarios, aos que se lle suman programas de rescate dos grandes sectores oligopolísticos (automóbil sobre todo) duramente contraído pola súbita caída da demanda. O conxunto de programas de rescate até fins de 2010 supuxeron:
a. Un gasto público estraordinario estimado en 13-15 billóns de dólares, que representan ao redor dun 21-25% do PIB mundial. Aínda así a banca seguía atrapada por unhas débedas de uns 4 billóns de dólares, que representan outro 7% do PIB mundial. Sumando ambas cifras temos un burato total da banca que pode oscilar entre o 28-32% do PIB mundial. A maior parte del xa cargada sobre as costas do sector público en forma de débeda pública e recortes e a outra que aínda continuaba nos seus balances.
b. A outra vía de amortecer o descadre do burato financeiro foi a creación masiva de diñeiro por parte dos Bancos centrais das grandes potencias económicas (FED, Banco de Inglaterra, Banco de Xapón e BCE), comprando parte deses activos financeiros ao bancos e, ademais,  prestándolle diñeiro a esa banca privada a un tipo de xuro próximo a cero. As medidas chamadas de Quantitative Easing 1 e 2 realizadas tan só pola Reserva Federal en 2008 e 2010/11 supuxeron inxectar máis de 2,2 billóns de dólares, multiplicando por catro o volume de dólares inxectados no sistema. Esa cuantía representa aproximadamente un 3,8% do PIB mundial. O Banco de Inglaterra puxo en marcha unha QE en 2009-10 por 200.000 millóns de libras, que equivalen ao 14% do PIB británico. O Banco de Xapón creou e inxectou no sistema financeiro uns 700.000 millóns de dólares entre fins de 2010  e 2011. O Banco Central Europeo inxectou 60.000 millóns de euros en 2009 e 500.000 millóns de euros en 2011.
En total, a suma de todas esas QE, creando diñeiro e inxectándoo nas contas dos bancos privados, representa ao redor de 4 billóns de dólares, o que representa ao redor dun 7% do PIB mundial.

Polo tanto, entre os rescates con axudas públicas de diferente tipo por parte dos gobernos e a creación de diñeiro bancario por parte dos Bancos centrais para inxectar na banca (QE) supoñen entre un 35-39% do PIB mundial.

Esta podería considerarse como a magnitude da burbulla financeira global que foi socializada a través dese tipo de medidas adoptadas ao longo dos últimos tres anos. A materialización da socialización dese burato foi parcialmente executada neste período en forma de subas de impostos e redución de salarios dos traballadores do sector público e do privado, pero a maior parte é a que pretende cargarse sobre as costas dos contribuíntes, empregados públicos, asalariados e usuarios dos servizos públicos ao longos dos vindeiros anos. Dito noutras palabras máis imprecisas pero máis facilmente compresibles, iso significa que no conxunto dese longo período de “axuste” a poboación mundial empobrecerase nun 35-39% polo menos. Coa particularidade de que ese empobrecemento non se distribue de xeito lineal entre todo o mundo; pola contra, a parte de león do empobrecemento estará especialmente concentrada nunha parte dos países do mundo e, dentro deles, nos segmentos máis populares.

Feito o balance do expolio-burato global, a cuestión que cabe colocar é si iso significaría que con eses axustes se poñería a conta a cero. ¿Significa ese sacrificio a solución á crise?. Como logo veremos, en absoluto.

2. Os buratos específicos do Estado Español.
2.1. O burato da burbulla inmobiliaria: pola súa propia natureza é díficil facer unha estimación. As estimación dos expertos e os dados que facilita o Banco de España permiten situar a orde de magnitude do problema: a altura de 2010 o saldo vivo de créditos aos promotores era de 325.000 millóns de euros e, en particular, máis de 100.000 millóns foran destinados á adquisición de solo.
Nese ano o Banco de España estimaba que o risco real do sector financiero ligado aos activos inmobiliarios situabase ao redor dos 445.000 millóns de euros.
Iso equival aproximadamente ao 45% do PIB español.

2.2. O burato do rescate bancario e avais á banca:
Parte desa cifra xa foron endosadas por diferentes vías ás contas públicas. As axudas públicas á banca acumuladas até finais de 2011 supoñen ao redor de 141.000 millóns de euros, é dicir un 14% do PIB. Unha parte son as inxección directas de capital (11.300 millóns), outras son Participacións preferentes convertíbeis (9.294 Millóns), Esquemas de Protección de Activos (19.467 millóns), Adquisicións de activos dañados (21.036 millóns) e avais de diferente tipo (79.890 millóns).
A maior parte foi financiada directamente polo Tesouro Público (41,6%) e o resto polo FROB (21%) e o Fondo de Garantía de Depósitos (18%).
Como sabemos, o primeiro Consello de Ministros de Rajoy, ao tempo que acordou os recortes e a suba de impostos, acordou tamén abrir unha liña de 100.000 Millóns de euros para axudas e avais á banca para 2012.
Sumándoas ás acumuladas até ese momento estariamos en 241.000 millóns de euros, o que equival ao 24% do PIB español actual.


2.3. O burato da débeda militar:
Con todo o disimulo posíbel o Estado Español leva anos esforzándose por converterse nun membro do “selecto” grupo de países do mundo empeñados en ser “potencias militares”. Iso concrétase entre outras cousas nun crecente gasto militar. Segundo as definicións internacionais do SIPPRI  en 2011 o gasto militar total alcanzaría uns 17.200 millóns de euros, ao redor do 1,7% do PIB. Dentro desa contía unha parte nada desprezábel son os 800 millóns de gasto anual na guerra de Afganistán.
Pero, a efectos do que aquí nos interesa, o feito é que unha grande parte dese gasto foi financiado mediante o recurso ao crédito e o endebedamento. A fins do 2011 o Ministerio de Defensa recoñeceu que tiña unha débeda acumulada que roldaba os 30.000 millóns de euros. É, sen dúbida, un burato importante que se suma no monto da débeda pública española. Por si só representa o 3% do PIB.
Efectivamente, o Ministerio admite non ter recursos suficientes para facer fronte ao pagamento de 26.692 millóns de euros comprometidos na adquisición dos 19 Programas Especiais de Armamentos (Peas) e, na medida en que consideran que haberán de renegociar coas empresas militares, a cifra final podería situarse na altura de 2015 nuns 36.876 millóns de euros.
A esa fabulosa cifra desde a agresiva política de compras militares posta en marcha baixo o primeiro goberno Aznar. O actual Ministro de Defensa e daquela segundo dese ministerio, Pedro Morenés, foi o artífice dunha complexa enxeñería financeira coa que se poñería en marcha o máis vasto programa de compras militares nunca visto, dirixido tanto a empresas españolas como americanas e europeas. Un sistema de compras apancadas que irían aumentando o monto da débeda acumulada até chegar na actualidade ás cifras indicadas.
Polo tanto, ese importante capítulo da débeda pública hai que situalo nas contas da empresas de armamento e nos intereses que nelas se funden de grandes grupos de investimento, lobbies empresariais e conservadores, entre os que existe unha mesta rede de complicidades na sombra da que o actual ministro de defensa é un preclaro representante.

2.4. O burato da débeda eléctrica (déficit tarifario ou agasallo ás eléctricas)
Outro dos buratos que pexan a economía española é o chamado déficit tarifario eléctrico. O sector e a Comisión Nacional da Enerxía estímano nuns 22.392 millóns de euros a fins de 2011. Esas cifras, seguramente algo interesadas, supoñen ao redor dun 2% do PIB español.
Esa cifra é o resultado da “graciosa” concesión do Ministro Rodrigo Rato/Montoro/deGuindos ás eléctricas que, ao tempo que “liberaliza” o sector en 2002 garántelles unha tarifa que evolucione acorde co custe marxinal máis alto do sector. Iso, controlado fraudulentamente por un sector oligopolizado daría lugar a unha tarifa disparatada que, a pesar dos aumentos importantes sufridos polos consumidores, nunca se atreverían a aplicar na súa integridade. A diferenza entre os aumentos reais e os que as compañías estiman dacordo con aquel compromiso gobernamental é o que da lugar ao famoso déficit tarifario, que o Goberno se compromete a compensar. Ese compromiso formal e legal do goberno é na práctica financeira como unha débeda coas eléctricas. O certo é que as empresas eléctricas xa viñeron facendo a súa contabilidade desde 2002 imputando esas tarifas, de xeito que as marxes resultantes xa foron anualmente repartidas en forma de beneficios e dividendos entre os seus accionistas. Temos, polo tanto, un agasallo virtual do goberno Aznar convertido en beneficios contantes e soantes dos propietarios das eléctricas pero que na práctica hoxe por hoxe é un burato nas contas desas compañías e un burato de débeda para o Estado –e, polo tanto, para todos os contribuíntes-. Contribuintes que, por outra parte, xa están a pagar parte daquel agasallo en forma de subas da tarifa, que aumentou de xeito importante, en particular en 2010, e que non tardará en volver aumentar o goberno do PP.  

2.5. O burato da fraude fiscal:
Sen dúbida, un grande burato son as recorrentes cifras da fraude fiscal anual que os técnicos da Axencia Tributaria estiman nuns 90.000 millóns de euros anuais en impostos e uns 25.000 millóns en cotizacións á Seguridade Social. Iso supón unha magnitude que rolda o 12% do PIB, case duplicando o volume do déficit, mesmo nun ano tan negativo como 2011.
De facto, é o maior burato de fuga de recursos públicos, do que se benefician en pequenas cantidades un importante número de individuos (sobre todo entre as profesións liberais, pequenos establecementos, compradores “sen IVE”, etc) pero que ten como principais beneficiarios a unha pequena fracción de grandes defraudadores e evasores fiscais (promotoras, inmobiliarias, construtoras, sociedades de investimento, sociedades instrumentais, navieras, etc)

2.6. Ademais, cumpriría non desprezar outros focos de desequilibrio das contas públicas que derivan dunha irresponsable xestión dos compromisos adquiridos polo goberno. Un exemplo poderá ser o burato dos mercados de emisión de CO2 -ou penalización polo incumprimento do Protocolo de Kioto. Ao aceptar como mecanismo regulador das emisións a creación dun mercado de dereitos de emisión e logo non levar a cabo o control para garantir o respecto da cota estatal asignada, acaba obrigando ao Estado a pagar polos excesos de emisión. Segundo estimacións da UE, o Estado Español podería ter que pagar en 2011 uns 638 millóns de euros.
Outro exemplo é o burato do anticipos ficticios ás CCAA en 2008-09, que suma uns 23.135 millóns de euros e que agora estas están obrigadas a devolver. Este desfase ven provocado, non sei si a partes iguais, por unha deficiente competencia para facer previsións económicas e un moi deficiente sistema de financiamento das CCAA que fai pivotar na Admon Central a capacidade xestión e control dos principais tributos, impedindo ás Comunidades autónomas un axuste máis rápido e flexible entre ingresos e gastos.

As conclusións que se poden extraer de todo isto son esencialmente cinco:
Primeira, a magnitude dos buratos acumulados ao longo destes últimos lustros no sistema financeiro global e na economía española en particular e que, dun xeito ou doutro, xa foron socializados a través do orzamento público –ou intentan facelo cos plans de axuste en marcha- é realmente estarrecente: por volta do 30% do PIB ( 24% do PIB para a banca, 3% para a industria militar, 2% para as eléctricas -que se acerca ao 3% se lle imputamos a penalización por incumprir Kioto).
Segunda, aceptar cargar nas costas do conxunto da poboación a obriga de encher eses buratos implicaría asumir un custe social enorme en termos de empobrecemento das familias (vía perdas ingresos, perdas de servizos públicos ou pagos-copagos) e un deterioro da infraestrutura social, educativa, investigadora, urbana, etc dun alcance difícil de imaxinar a priori. Ese é o escenario polo que pula a radicalización neoliberal que leva a batuta en Estados Unidos e Europa –tanto na Eurozona coma no Reino Unido.
Terceira, aceptar calquera sacrificio sen mudar as condicións estruturais, as regras de xogo e, en particular, mantendo o rol hexemónico e parasitario deses sectores oligopólicos (banca, industria militar, eléctricas e grandes construtoras) non só non permite albiscar unha senda de recuperación e crecemento senón que conduciría a un agravamento da situación e un alargamento do burato no que estamos metidos.
Cuarta, as solucións tipo Krugman centradas exclusivamente en tratar de encher eses buratos con novo diñeiro ficticio, sexa por débeda pública ou por creación de diñeiro por parte dos bancos centrais, só pode conducir a prolongar a agonía e, en definitiva, agrandar o problema. Esa estratexia, sen mudar ao tempo as regras de xogo, só vai contribuír a que as grandes finanzas e as grandes corporacións cadren as súas contas capturando ese novo diñeiro en circulación, desvalorizando os activos e os ingresos de todos e prolongando os mesmos modelos de negocio, especulativos, a escala global, o que na práctica acaba facendo imposíbeis estratexias minimamente estábeis para o desenvolvemento das actividades produtivas, condición para crear emprego e xerar riqueza real. 
Quinta, só aquelas solucións que encaren as causas reais do fracaso dese modelo poden ser viábeis a medio-longo prazo. E, dende logo, para “poñer a conta a cero”, o primeiro e imprescindíbel paso é unha profunda redistribución da renda por unha dobre vía: primeira, que os grandes especuladores financeiros encaixen as perdas realmente derivadas do estourido das burbullas e, segunda, que as grandes fortunas –en gran medida acumuladas grazas a esas burbullas- contribúan de xeito significativo a través dunha reforma fiscal profunda e progresiva. Obviamente, iso tampouco abonda. Paralelamente haberá que plantexar abertamente un programa de desglobalización, cunha nova regulación financeira, nova arquitectura monetaria e de banco central e tamén, de xeito perentorio, unha revisión a fondo da OMC e das regras do comercio internacional. Pero diso xa temos falado e volveremos de novo noutra ocasión.